الأربعاء، 2 أغسطس 2017

گه‌شتێكی پیاده‌ڕه‌و بۆ چیای سورێن و ئه‌شكه‌وتی دێرینی #هه‌زاره‌سون


رۆژی 25/3/2016 له‌به‌رده‌م پارك تاوه‌ر(ته‌نیشت پاركی ئازادی)ی شاری سلێمانییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ "گروپی ره‌شاقه‌ و له‌شجوانی" له‌ كاتژمێر 8.00ه‌وه‌ به‌دوو كۆسته‌ر (نزیكه‌ی 50 كه‌س) به‌ره‌و چیای سورێن به‌ڕێكه‌وتین و چه‌ند وێستگه‌یه‌كی گرنگ و بابه‌تی سروشتی و كلتوری و مێژویی... تابلۆی گه‌شته‌كه‌ی پێكهێنا و لێره‌ باسی هه‌ندێكیان ده‌كه‌م.















گروپی ره‌شاقه‌ و له‌شجوانی له‌شاری سلێمانی، هه‌وڵی چه‌ند گه‌نجێكه‌ بۆ گرنگیدان به‌ ره‌شاقه‌ و جوانی له‌ش و سروشتی كوردستان.. به‌شێوه‌یه‌كی قازانج نه‌ویست و خۆبه‌خشانه‌. پێشتر چه‌ند ئه‌ندامێكی خانه‌واده‌كه‌م و چه‌ند هاوڕێیه‌كم گه‌شیان له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدابون و باسی چۆنێتی به‌ڕێوه‌چونی گه‌شته‌كان و جۆری ئیداره‌دانی گه‌شته‌كانیان بۆ ده‌كردم... هه‌ر بۆیه‌ كاتێك پۆستێكی په‌یجه‌كه‌یانم له‌ تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی فه‌یسبوك بینی و ژماره‌ ته‌له‌فۆنی له‌سه‌ر بوو، په‌یوه‌ندیم پێوه‌ كردن و ناوی خۆم تۆماركرد بۆ ئه‌وه‌ی سبه‌ی (هه‌ینی) له‌گه‌ڵیان بم و ئه‌وانیش به‌وپه‌ڕی رێزه‌وه‌ قبوڵیان كرد.

گه‌شته‌كه‌ به‌ره‌و چیای سورێن بوو، ئه‌زمونێكی نوێی ژیانم بوو، كه‌ ژماره‌یه‌ك لاو كه‌ ته‌مه‌نیان له‌نێوان (16-25) ساڵ ده‌بوون، خۆیان سه‌رجه‌م كاره‌كانیان رێكخستبوو، به‌شێوه‌یه‌كی زۆر رێكخراو، لاوی چاوكراوه‌ و به‌توانا و لێهاتوو... داوای ئه‌وه‌یان له‌هه‌موان كردبوو كه‌ به‌شی خۆمان خواردنی نیوه‌ڕۆ و 6 ده‌به‌ی بچوكی ئاوی خواردنه‌وه‌ له‌گه‌ڵ خۆمان ببه‌ین.



كاتژمێر (9.00) گه‌یشتینه‌ سه‌یدسادق و له‌وێ هه‌ندێك له‌ ئاماده‌بوان نانی به‌یانییان خوارد و هه‌ندێك كه‌لوپه‌لی پێویستی گه‌شته‌كه‌یان كڕی، پێشتر من چه‌ند خواردنێكی ساده‌م له‌گه‌ڵ خۆم بردبوو، هه‌ر بۆیه‌ ته‌نها دوو نانی دیكه‌م كڕی و بۆ ئیحتیات، به‌ڕێكه‌وت له‌ ته‌نیشت گه‌نجێكی ئه‌ندازیاره‌وه‌ دانیشتبوم، قه‌ده‌ریش وای هێنا سه‌رجه‌م وێستگه‌كانی ئه‌و رۆژه‌ هه‌ر به‌یه‌كه‌وه‌ بوین.

كاتێك گه‌یشتینه‌ یه‌كێك له‌ كانییه‌كانی سه‌ر رێگاكه‌، جوتیارێكمان بینی كه‌ به‌ درێژایی دوو كیلۆمه‌تر له‌سه‌ر ئه‌ركی خۆی بۆرییه‌كی ئاوی راكێشابوو بۆ ناو باخه‌كه‌ی بۆئه‌وه‌ی بۆ بواری كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداریی سودی لێ وه‌ربگرێت.



ئه‌و كاته‌ی له‌ناو دۆڵه‌كه‌دا بوین، ده‌نگی وه‌ڕینی چه‌ند سه‌گێكمان بیست له‌ لاپاڵی چیاكه‌وه‌ تا ده‌هات ده‌نگیان نزیك ده‌بۆوه‌، به‌راستی ترس له‌ ئه‌ندامانی گروپه‌كه‌ نیشت له‌وه‌ی مه‌جالی گه‌ڕانه‌وه‌مان نه‌مابوو، نه‌شمان ده‌توانی به‌ره‌و به‌رزاییه‌كه‌ به‌خێرایی بڕۆین له‌به‌ر هیلاكی، له‌وكاته‌دا شوانێك فریامان كه‌وت، دواتر بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌ خاوه‌نی پڕۆژه‌ ئاژه‌ڵدارییه‌كه‌یه‌ و ئه‌و سه‌گانه‌ ته‌نها گوێڕایه‌ڵی ئه‌ون و ماڵی كردون، خۆی به‌م شێوه‌یه‌ قسه‌ی بۆ كردین:




له‌ چیای سورێن، به‌شێك له‌ گونده‌كان له‌ كانی (چاوه‌ چناره‌) سود ده‌بینن بۆ كشتوكاڵ و راكێشانی بۆری بۆ ئاوی خواردنه‌وه‌ی ماڵه‌كانی گونده‌كان، ئه‌م كانییه‌ شوێنێكی زۆر سه‌رنجڕاكێشی هه‌یه‌ و چه‌ندین باڵنده‌ی جۆراوجۆر له‌و نزیكه‌ هێلانه‌یان كردوه‌ و گوندنشینه‌كان ده‌یانوت جاران به‌ پۆل كه‌و و سوێسكه‌ و باڵنده‌ی دیكه‌ی كوێوی هاتون بۆ ئاوخواردنه‌وه‌ له‌و كانییه‌، به‌ڵام ئێستا كه‌متر دێن و زیاتر له‌ناو چه‌مه‌كه‌ی خوار كانییه‌كه‌ ده‌بینرێن.



دیمه‌نێك كه‌ زۆر ئازاڕبه‌خش بوو له‌م گه‌شته‌دا بینیمان، ئه‌ویش یه‌كێك له‌ ئه‌شكه‌وته‌ مێژوییه‌كانی ئه‌و چیایه‌ كه‌ناوی ئه‌شكه‌وتی (هه‌زاره‌سون) بوو، له‌ قۆناغه‌ جیاجیاكانی میێژوی كوردستاندا خزمه‌تی كردووه‌ و له‌ناو خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌یه‌دا چه‌ندین چیرۆكی له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵگرتوه‌، ئه‌و ئه‌شكه‌وته‌ كراوه‌ته‌ شوێنی به‌خێوكردنی ئاژه‌ڵ و پڕۆژه‌یه‌كی گاوداری تێدا جێبه‌جێ ده‌كرێت، هه‌ر بۆیه‌ كه‌س ناتوانێت وه‌كو پێویست له‌و جێگایه‌ نزیك بێته‌وه‌ له‌به‌ر بۆنه‌ ناخۆشه‌كه‌ی.




الأحد، 16 يوليو 2017




  ساخته‌ هه‌واڵ و رای گشتی‌
به‌رهه‌م عومه‌ر

له‌ هه‌رێمی كوردستاندا به‌رده‌وام كه‌سایه‌تی و لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان و كۆمپانیا و نوێنه‌ری هێزه ناكۆكه‌كان...هتد له‌رێگای جیاجیاوه‌ دژایه‌تی یه‌كتریان كردووه‌ و كاریگه‌رییان له‌سه‌ر خه‌ڵك و رای گشتی دروست كردووه‌، بۆ نمونه‌ لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان جگه‌ له‌وه‌ی هه‌وڵی ئه‌وه‌یانداوه‌ یه‌كتری لاواز بكه‌ن و پێكدادانیان هه‌بووه‌، خه‌ڵكیشیان به‌چه‌ندین بابه‌تی ساخته‌ و هه‌واڵی درۆ مه‌شغوڵ كردووه‌ كه‌ دۆخێكی ده‌رونی و كۆمه‌ڵایه‌تی زۆر سه‌ختی دروستكردووه‌.

له‌م هه‌رێمه‌ی ئێمه‌دا جگه‌ له‌وه‌ی جێگای پێكدادانی چه‌ندین به‌رژه‌وه‌ندی وڵاتانی زلهێزه‌، له‌ناوخۆشدا هێزه‌ سیاسیه‌كان به‌بێ هیچ سڵه‌مینه‌وه‌یه‌ك هه‌واڵی ساخته‌ و زانیاری بێ بنه‌ما و گوتاری گومڕاكردن و وێنه‌ و ڤیدیۆی دروستكراو بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌ و ئاستی هۆشیاری رای گشتی نه‌خۆش ده‌خه‌ن و كارگه‌یشتوه‌ته‌ ئه‌و ئاسته‌ی هه‌واڵی راست له‌ هه‌واڵی ناڕاست جیاناكرێته‌وه‌ و كه‌س له‌خه‌می راستی بابه‌ته‌كاندا نیه‌.

 به‌رده‌وام هێزه‌ تاریكبینه‌ گه‌نده‌ڵه‌كان خوازیاری دۆخێكی له‌وچه‌شنه‌ن، بۆئه‌وه‌ی كه‌س له‌ راستی و دروستی ئه‌و ئاژاوانه‌ تێنه‌گان ئه‌وان به‌رهه‌میانهێناوه‌، بۆئه‌وه‌ی خه‌ڵك نه‌زانێت چه‌ندێك زیانی به‌ركه‌وتوه‌، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین ده‌زگای میدیایی زه‌به‌لاح و بودجه‌ی زۆر و زه‌وه‌ند ته‌رخان ده‌كه‌ن و راستیه‌كان له‌ خه‌ڵك وون ده‌كه‌ن.


ساخته‌ هه‌واڵ یان هه‌واڵی بێ بنه‌ما - Fake news
به‌ "به‌ڵا دێرینه‌ نوێیه‌كه‌" ناوی ده‌برێت، به‌و واتایه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌ به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ مێژوی مرۆڤدا هه‌بووه‌، به‌ڵام تازه‌ شێوازی‌ مه‌ترسیداری به‌كارهێنانیان ده‌ركه‌وتون و له‌ئێستاد هه‌ڵمه‌تی جیهانی به‌ڕێوه‌ ده‌چێت بۆ قه‌لاچۆكردنی هه‌واڵی ساخته‌ و سه‌رچاوه‌كانی.

ناوه‌نده‌ جیهانییه‌ باڵاكان به‌رده‌وام له‌هه‌وڵی به‌ره‌وپێشبردنی میكانیزمی بنه‌بڕكردنی هه‌واڵی ساخته‌دان و له‌ نوێترین هه‌نگاودا كۆمپانیای فه‌یسبوك له‌مانگی رابردوودا تیمی ئاسایشی زانیارییه‌كانی به‌گه‌ڕخست بۆ ئاماده‌كردنی چه‌ند رێوشوێنێك دژی ئه‌و ناوه‌نده‌ میدیایی و كه‌سایه‌تیه‌ جیهانی و سه‌رچاوانه‌ی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی فه‌یسبوك خراپ به‌كارده‌هێنن بۆ به‌جێهێشتنی كاریگه‌ری نیگه‌تیڤ و بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵی ساخته‌، واته‌ له‌ كوردستانیشه‌وه‌ خه‌ڵك ده‌توانن ریپۆرتی ئه‌و هه‌واڵ و وێنه‌ ساختانه‌ بكه‌ن كه سوپای تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی و موچه‌خۆرانی ئۆنلاین له‌‌ "ژوری عه‌مه‌لیات"ی لایه‌نێكی سیاسی دیاریكراو بۆ گه‌وجاندنی رای گشتی و شێواندنی كه‌سایه‌تییه‌ك یان لایه‌نێكی سیاسی بڵاوی ده‌كه‌نه‌وه‌.

مانگی رابردو له‌ ئه‌مریكا چاومكه‌وت به‌ (David Mikkelson)، كه‌ دامه‌زرێنه‌ری یه‌كه‌م ده‌زگای وردبینی هه‌واڵه‌ به‌ناوی (سنودن Snoden)، یه‌كێكه‌ له‌ راوێژكاره‌كانی كۆمپانیای فه‌یسبوك بۆ قه‌لاچۆكردنی هه‌واڵی ساخته‌ كه‌ له‌لایه‌ن به‌كارهێنه‌رانی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ بڵاوده‌كرێته‌وه‌، وتی؛ هه‌واڵی ساخته‌ ئه‌توانرێت به‌و تاوانه‌ بناسێنرێت كه‌ هێشتا له‌جیهاندا به‌یاسا قه‌لاچۆ نه‌كراوه‌، هه‌وڵی كه‌م و سه‌ره‌تایی هه‌یه‌ بۆ روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی، به‌ڵام به‌هۆی جیاوازی ئامانجه‌كانی و به‌رده‌وام نوێبونه‌وه‌ی شێوازی هه‌واڵه‌ ساخته‌كان و سه‌ختی ناسینه‌وه‌یان، نه‌توانراوه‌ به‌شێوه‌یه‌كی دروست مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بكرێت.

وتیشی؛ ئێمه‌ زۆرترین هه‌وڵمان هه‌بوه‌ له‌ ئه‌مریكا و جیهاندا بۆ هاوكاریكردنی رۆژنامه‌نوسان و ناوه‌نده‌ میدیاییه‌كان بۆئه‌وه‌ی هه‌واڵی ساخته‌ بناسنه‌وه‌، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی دروستكردنی هه‌واڵی ساخته‌ حه‌زێكی به‌رده‌وامی ناو ناخی كه‌س و لایه‌ن و ده‌زگاكانه‌ بۆئه‌وه‌ی زیان بگه‌یه‌نن به‌ لایه‌نی به‌رامبه‌ر، هێشتا نه‌توانراوه‌ به‌ته‌واوی رێگه‌ی لێ بگیرێت.

 زۆرجار سه‌رۆكی وڵاتێك ده‌بینین له‌ میدیاكانه‌وه‌ زانیاری ساخته‌ بڵاوده‌كاته‌وه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی بتوانێت بیسه‌لمێنێت، هێزێكی سیاسی بۆ له‌ناوبردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌نگده‌ری نه‌یاره‌كانی په‌نا بۆ دروستكردنی ئه‌و هه‌واڵانه‌ ده‌بات كه‌ خۆی حه‌زی پێده‌كات و رای گشتی پێیان ناخۆشه‌ و ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌گۆڕێت.

به‌پێی رێنماییه‌كانی ده‌زگای (Snoden) كه‌ خاوه‌نی به‌ناوبانگترین پێگه‌ن‌ بۆ ئاشكراكردنی هه‌واڵ و وێنه‌ و ڤیدیۆی ساخته‌، چه‌ند رێوشوێنێك پێشنیارده‌كه‌ن بۆ ناسینه‌وه‌ی هه‌واڵی ساخته‌. وه‌كو؛

1- وردبینی له‌ مێژوی بابه‌تی بڵاوكراوه‌ و ئه‌و سه‌ره‌داوانه‌ی په‌یوه‌ندییان به‌ هه‌واڵه‌وه‌كه‌ هه‌یه‌.
2- گه‌ڕان به‌دوای ئه‌و ده‌زگایه‌ی هه‌واڵه‌كه‌ی بڵاوكردوه‌ته‌وه‌.
3- گه‌ڕان به‌دوای هۆكاری بڵاوكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه‌ و شێوازی نوسینه‌كه‌ و نوسه‌ره‌كه‌ی.
4- به‌دواداچون بۆ ئه‌و لینك و سه‌رچاوانه‌ی پێده‌چێت له‌ دروستكردنی هه‌واڵه‌كه‌دا به‌كارهێنرابن.
5- وردبینی له‌و كۆت و وێنانه‌ی نیشانه‌ی پرسیاریان له‌سه‌ره‌.
6- گه‌ڕان به‌دوای ئه‌و پێگانه‌ی جارێكی دیكه‌ هه‌واڵه‌كه‌یان بڵاوكردوه‌ته‌وه‌.

ئه‌زمونه‌ پێشكه‌وتوه‌كان:
له‌جیهاندا چه‌ند ئه‌زمونێك هه‌یه‌ بۆ بنه‌بڕكردنی هه‌واڵی ساخته‌ و به‌سزاگه‌یاندنی سه‌رچاوه‌ ساخته‌كان یان ئه‌و كه‌سانه‌ی زانیاری ساخته‌ بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌، وه‌كو؛
1- سه‌ره‌تای مانگی 4ی ئه‌مساڵ، وڵاتی ئه‌ڵمانیا یاسایه‌كی بۆ دیاریكردنی رێوشوێن و جۆری سزاكان بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵی ساخته‌، ده‌ركرد و ئێستا خه‌ڵك ده‌توانن به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ سكاڵا تۆماربكه‌ن و سه‌ركرده‌یه‌كی سیاسی یان ده‌زگایه‌كی میدیایی یان هه‌ر پێگه‌یه‌ك به‌سزا بگه‌یه‌نن كه‌ زانیاری ساخته‌ی بڵاوكردوه‌ته‌وه‌ و هه‌وڵی گه‌وجاندنی خه‌ڵكیداوه‌.
2- وڵاتی چیك، دامه‌زراوه‌یه‌كی به‌ناوی "یه‌كه‌ی بنه‌بڕكردنی هه‌واڵی ساخته‌" دامه‌زراند و راپۆرتی ساڵانه‌ی ده‌بێت له‌باره‌ی ئه‌و پێگه‌ و لایه‌نه‌ سیاسی و كۆمپانیایانه‌ی هه‌واڵی ساخته‌یان بڵاوكردوه‌ته‌وه‌.
3-   ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا، له‌ساڵی 2016ه‌وه‌ كار بۆ ده‌ركردنی یاسای قه‌لاچۆكردنی پروپاگه‌نده‌ ساخته‌ ده‌ره‌كی و چه‌واشه‌كارییه‌كان ده‌كات، به‌ڵام هێشتا گفتوگۆكان له‌وباره‌یه‌وه‌ ته‌واو نه‌بوون، چونكه‌ هه‌ندێك پێیان وایه‌ ئه‌م جۆره‌ یاسایه‌ ئه‌كرێت له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانه‌وه‌ به‌كاربهێنرێت بۆ فشارخستنه‌ سه‌ر ئازادی راده‌ربڕین، كه‌ ئه‌وه‌ش له‌پێی ده‌ستوری وڵات سه‌لمێنراوه‌ بۆ هه‌موو كه‌سێك.